Napuka si Leo. Medyo sinaputan. Rugay sida matyugan it gab-i dahil gihapon sa mga nag-mamadyong. Mga alas-dosey siguro ay narurungog pa nida kag kalanrakas et mga mga madyong nak nupay mga grabang nagpapanas, kag tumpoy et petsas sa lamesa ag kag mga bisaya et kag mga nagpapangidamo.

Indi pa tan-a sida magbangon ugaling nakita nida nak pay mahadagey. Inggwa pa sida et ahumanong assignment. Usa pa, nupay pagkainit ag pagkapilit ka ida yawas.

Kargado yaki kag suyor. Indi nida mapakahitsurahan kung sa si-o kag mga nagkakatuyog et sinardinas sa sayog. Karamuan

ay uya baro. Ida naisip nak kato’y mga barkada ni Angki, ida maguyáng, - si Toto, si Pandoy, si Boalaw, ag si Dodong. Halin ray siguro sa Japayuki, usang baratohong beerhouse roto yang sa Sta. Mesa.

Matamar ugaling marahan ka ida tikang nak nagliwas sa inra maisoting kwarto. Pagliwas nida ay napaguya sida kang Boknoy nak suay pa ka huyagok sa silong et sanrig aber nagpapamuyos sa gaos habang sapupo si San Pedro.

Kahihilak gihapon si Boknoy. Ruhang dominggo’y nak uya nakakakita et aistaran. Napahalin sinra sa inra inglalarguhan roto sa kayudong karasada dahil uya gi-iintrigo katong inra kaibhanan nak imaw talaga et nagpeplete. Kada aber husto ka inra badar ay kanunot sinrang napalayas. Maado yang ay talagang hungor sa mga Bantoanon nak magbulig sa kapwa Bantoanon aber buko ninra kauno-uno. Ingpalargo sida ni Tang Estoy roto sa bayay. Tama rang nagsaydo sa Leo ag si Angki nak dating imaw et rahagto sa silong et sanrig roto sa suyor nak datiy ing-iisataran et usang pamilyang taga-Banto-on gihapon. Kag pamilya ay nakahanap et bayay sa Cavite.

Maadó-adó pa kag sa Leo et hagto dahil ingga sinra et bentilador nak inra inaparamyag. Usa pa, pay uyang gador kwarta liong si Boknoy.

Pero sige pa gihapong eskuyla ni Boknoy. Panaw nida kaling papagto sa EARIST kung riin sida ay pangruhang tuigey sa ida kurso sa pagkamaestro. Siguro ay talagang ida inagador nak bumuyaw adong malilibre sa pagpamahaw. Sa paning-ugto, inahuyat anay nidang makatapos et kaon ka pamilya na Tang Estoy bag-o sida ay pumangruwang. Angkaiba ay kana Leo.

Maado yang nak medyo indi nida mapairay ling huda. Maado yang nak sanay sida sa pangabuhian sa Banto-on. Uya ra nahalin ka ida pangyawas nak nakikita sa ida nagsasabang-sabang nak yawas nak indi mapaputi et Maynila. Matugas ka ida pagkatawo. Kung bukô, baka sida ay nagpauliey sa Banto-on ag nag-esteba yangey o kung buko ay nagpamanray yangey roto.

Karamong mga estudyante, lalaoey katong mga bag-o pa yang, nak natungon anay et eskuyla ag napauli. Yabut-yabot ka rason - nagkakasakít nak siguro ay nananinibagho sa kundisyon, inayangkag, uya napapadar-i et kwartang pang-tuition, uya nakapasá sa usá o ruhang subject dahil ingpabaoy et engineering ay humang tonto ngani sa Math., indi magustuhan kag kursong ingbaoy o ingpabaoy.

Indi ra siguro masisi kag mga maguyang ni Boknoy. Baka buko pa ayam sa Banto-on. Kung ayam man, baka uyâ et mapadar-an. Naiistorya et kag naglipas nak buyan nak nasira kag usang makina et Bachawan kada ngani katong mga kasakay ay tatlong adlaw nak nagpenitensya sa yawor.

Inatamaran ag medyo inatungkâ pa, ing-silip anay ni Leo kag relo sa ubos. Uyâ

pa et alas syete. Iiningkor anay nida roto sa sanrig sa tupar et gaha. Roto sa gaha ay namumuyatan sa likor ninra kag salung-salong et mga nag-iiskwat ag mga baktin nak nagyayadaw sa yunangong rayaag. Maado pa talaga sa Banto-on, mahirap man ka pangabuhi-an ay uyâ ra siguro et nag-iistar sa salung-salong nak pay kadupit, sa isip-isp pa nida. Ka inghihingab pa ay preskong hangin. Kung maisot man ka bayay, maliwas yang ay mababatdaganey nak ikaw ay asa pagkarakong bayay nak ka atop ay langit.

Tamang nagrarali nak nagsaka kaling si Eding diretso sa pangtatlong pyapag, basâ pa ka buhok. Uya pa siguro et limang minuto ay imaw gihapon et raling nagbabâ nak nakauinpormey, abit ka bag ag hudot-hudot ka husay, ID ag tie. Uyâ pa nasampot sa ubos ay nagsauli kang Leo ag nagpangutana kung ingga et singkwenta sentimos nak sukli. Naghaphap sa bulsa si Leo. Maado’y ingga. Ingtapyak nida kang Eding nak medyo sinaputan katong uya nida nasambat.

Si Eding ay kabulig et ka ida tiyohon nak inggwa et usang maisot nak anak. Dahil sa kawar-anon et mga maguyang ag mga hali ay nagprisintar nak maging kabulig sa kagustuhang makaeskuyla. Nag-aaray sida et pagka-maestra sa Arellano. Tatlong tuigey. Tatlong tuigey rabuno nak pay uyâ katapusang kasahuyan.

Narumruman uli nida kag ida assignment kada inabot nida kag tualya, nagpaubós ag ikinaligos kag tungka. Pagkatapos mag-ilis ag nagbakay it limang pisong pan de sal nak pampahaw. Uyâ narugay ay nagliwasey gihapon sida, paeskul.

Si Leo ay sa La Salle gi-eeskuyla. Dahil nakabaoy sida et iskolarsyip nak ingtatao et gobyerno para sa mga miyembro et kag ingsisiling nak cultural minority, aber buko manggaranon ka ida mga maguyang ay roto sida gipaeskuylaha ado kunong maaaguman et maado kag libreng badar. Ingpabaoy sida et B.S. Physics. Isotaney sida yumapasak sa usá nidang subject et kag una nidang tuig. Nahirapan sidang mag-iba sa ida mga kapwa estudyante. Nakabatdag sida it kato sigurong ingsisiling nak inferiority complex. Nahuhuda pati sida dahil permi sidang inagur-an pagnabisaya sa klase. Permimg maduta ngani ka bisaya ag naiibhan pa et ling payanoy. Kung ida ra inapakapakando et bisaya ay napakatugas ray. Pay sida ay nakikisahi yang talaga roto sa karamuan. Kag ida uniporme ay piting habang kag sa ida mga kaklase ag halos tanang estudyante ay payuga-an et suksok. Nupay pagkalinas pati sinra ag pagkabubangyo. Kag mga rayaga ay perming maganda.

Usa pa ay pagkayado ka pagtudlo kumpara sa Banton High School. Tanan ay ingaasahang inggwa et libro. Nanunugon ag kuyang talaga gihapon kag ida allowance, uya sida gibakay et mga libro. Nabaghuan talaga sida. Asing pay pagkaramong maayo. Asi pating pay karamo sinrang ayam nak buko nida ayam.

Kaayo si Leo. Sida it unang naging iskolar nak Bantoanon et kag programang kato et gobyerno, buko pa nak sida’y salutatorian sa Banton High School. Kung buko yang roto sa ingsisiling et mga maestra nak extra-curricular ay baka valedictorian sida. Pauno ngani ay kahipos ag mahud-anon. Indi mapilit et mga maestra nak magsadaw sa entablado.

Kilaya sida sa Banto-on. Kung napauli ngani sida ay inakamusta sida permi - "kumustay kaling iskolar et banwa ? ". Karamong nasiling sa ida nak anang yutaw nak yutaw sida permi sa eskuylahan. Inasiling nida nak buko ra klaro ugaling nupay indi ra sida gipatihan, ing-iisip siguro nak uyâ yang talaga sida gipapahambog.

Maado yang ay ida nalampasan katong tuig nak kato. Kag nagsunor nak tuig ay pay ida ra nahamnoey ka kultura et kag eskuylahan. Naayamaney nida kung pauno mag-aray. Usa pa, kahirap kag inra sumunor nak Math subject ag usang beses ay ida napapati kag ida mga kaklase kag nakipagdiskusyon sida sa inra professor tungor sa ida sabat sa usang problema. Napapatugot nida kag inra professor. Pay nagkainggwa et respeto ka ida mga kaklase sa ida. Tuna et kato ay uyaey sida gigugur-i. Permey sidang ingnononot sa mga grupo-grupo. Uya ngani narugay ay kaibhananey sida sa Dean’s List.

Nagtunaey kag kaguluhan sa apartment. Kag mga maintik nak anak ay nagpapangidamoey sa iskinita. Karamoey kag asa liwas nak naglalaba. Bukasey kag ruhang maisoting tinrahan nak roto yang sa mga kalibor ay buhing-buhi.

Usa-usang nagbayutbotey kag mga asa-suyor. Nagtunaey et ginur-anan sa mga nahinabo et gab-i.

" Nagkaligos ka baga talaga, paré? " nagguguyáng pangutana ni Toto kang Dodong. "Naaamoy pa nako aber ako ay katuyogey."

" Liong si pare ra, ay asing masuay ra ka imo haro reli sa ak likor?" sabat pa ni Dodong.

" Ingga’t nag-aabot nak pulis, paré. Kanunot kag tag-iya et beerhouse," paniloko et kaling Boalaw nak nagpapaninggahaey.

" Kali tapyakan nato sa gaha si Pandoy. Siling-siling nida nak alibrehon kita," sabat pa ni Dodong.

Nakapilot pa si Pandoy ay napapahidomey. Narurunggan nida kag mga ingbibisaya. Napaguyay nak gador sida kag ida natanra-an kag pagkabanlas ni Dodong sa mga bagyas nak nagliliwas roto sa iskinita.

Kato yaki ay et lagboney ninra kag tag-iya et beerhouse nak inra ingpagtuan pagkatapos et inuman ag pusoy dos roto sa bayay. Si Pandoy et nagraog.

Imaw nak nagsil-ip sa hagran si Nanang Ating, lola na Leo.

" Hoy. Nagtuna ray kamo et ginulo. Ipang-umà talaga kamo nako sa inro mga maguyang sa Banto-on. Puro kalokohan ling inro inghuhuman reli. Imbes nak nag-aaray. "

" Kali-o rang si Lola. Bago ra ay napakamuyat pag kami ay nagsusugay. Nahagar pa et balato," rungan et ling Dodong ag Boalaw.

" Sa amò ra ay ayamey, Lola. Kada ngani rako ka ingpaparaya sa akò," rason pa ni Toto.

Napahidom yang ra si Lola ag dumiretsoy sa ubos. Mayagat-yagat ay bumalik.

"Dodong, ingaayabay ka ni Gener."

Rali-rali si Dodong. Tay-ong sida sa ida hali nak imaw et nagpapaeskuyla sa ida. Hagto yang sinra sa masunor nak hagran.

Si Angki ay sige pa gihapong rapa sa banig. Napupuka sida ugaling pay indi ra nida maimukyat ka ida mga mata dahil sa grabeng tungka. Kag mga pilang adlaw nak naglipas ay rugay perme sidang magkatuyog dahil ingtatapos kag ida term paper. It tahapon yang nida naipasa kag term paper. Tamang pag-abot nida sa bayay ay naabutan nida ka ida mga barkada nak nagsusugay. Nakatoy gihapon ka kidamot, nagpilit et ilis kang Toto.

Mga alas-nuybey ay nag-abot si Itoy. Kanunot si Gope. Diretso bukas et hagran.

" Asi uyâ pa natuna ka simba?" pangutanang raan et ling Itoy.

" Ikaw yangey et inghuhuyat," sabat pa et ling Toto nak uya pa gihapon napauli. Nag-uuingkor sa sala.

Si Tang Estoy nak nagkakaoney, ay ingsil-ip kag nag-abot. " Yamat. Masyadong relihiyoso talaga liong Sabadista. Uyang gador palya, a." (Sabadista dahil bawat Sabado, ag kung Sabado yang, sida gipapagto para magsugay. Ka ida trabaho bilang tagapagpanghugas sa usang hotel ay Dominggo hanggang Byarnes.)

Uya narugay ay nagpipitarey si Tang Estoy, si Toto, si Gope ag si Dodong roto sa sala. Mayagat-yagat ay umabot gihapon si Boy. Uya kuno sida klase. Dahil uyaey pwesto, nag tanor-tanor roto sa mga nagmamadyong sa liwas baka inggay et mag-inrahat. Ugaling nupay ubusan talaga et yaman kag mga nagmamadyong, kada balik sida sa mga nagpupusoydos.

" Tuyar yangey baga kita et kali ?", siling ni Boy.

" Asi ngani baoyey ?", sabat ni Toto.

" Ay ingga ?".

" Kali, o," abot ni Tang Estoy kang Boy et baynte, " Baoy et usang grande raha-o."

Maayo magtuna et inuman si Tang Estoy. Sida et unang nabaoy. Pagnatutuna-aney ra ay napipilitaney nak magbaoy tong iba.

Bandang ala-una ay umabotey si Leo halin sa eskuylahan.

"Tagaye anay si Leo," siling pa ni Gope.

Tagay ra si Boy. Nagpa-indi ugang si Leo dahil uyâ pa napaning-ugto. Dumiretso sa kusina ag pumangruwang.

Uya narugay ay umabot kag tatlong kaklase ni Leo sa Banton High School - si Bokbok, si Roque ag si Ago. Katong tatlo yaki ay nagre-recruit et mga maiba sa inra organisasyong ipundar. Para kuno kato sa mga estudyante ag mga kabataang Bantoanon sa Maynila ag sa iba pang lugar.

Inra ingkukumbinse si Leo nak mag-iba bilang usa sa mga pansamantalang mapamuno sa organisasyon. Ayam ninra nak aber papauno ay ingrerespeto gihapon si Leo et mga kabataang Bantoanon. Si Leo ngani et pay simbolo et usang dapat patirayahang estudyante - maaray ag uya masyadong bisyo.

" O. Naya-ag kamo a," bugno ni Boy pagbukas et hagran.

" Asi, baoy anay," sabat pa ni BokBok.

" Et kuman pa ngani ako et kababaoy. Muyati ra ling ako mga kaibhanan. Ling iba, et kuman pa et raog, sige yang rang bulsa," paetong pa ni Boy.

Uya natanrog ka mga nagsusugay. Hanoyos talaga.

Imaw et pagsil-ip ni Leo. Dahil uyaey et aingkoran sa sala ay ing-ikag yangey nida sa suyor sa taas sa Bokbok. Uya narugay ay nagkaistoryahaney.

Maado umitsa si Bokbok. Pauno ngani ay sa PUP nak bantog sa ramo et mga aktibista gi-eeskuyla. Siguro ay nakakahamno et mga buladas. Seryoso ag ayam talaga nida ka ida ingbibisaya. Paentra-entra yang si Roque et mga paguya pag namamasran siguro nak pay sa minatayey ling mga bibisar-on ni Bokbok. Hipos yang si Ago, patangho-tangho.

Uyâ ra narugay ay nagsugotey si Leo. Nagdudiskuyoney sinra et inra mga plano.

Pagpaubos ninra ay ingga ray et bag-ong abot, si Magnon, taga-Togong. Kada yaki naggugur-anan ray. Man-o ara ngani nak ling mga taga-Togong ay bale et mga ngayan – sa Simatar, sa Engeng, sa Akbar.

Kato yaki ay nagpapangimbita si Magnon para sa baylihan sa Pasig et mga taga-Togong.

"Ay hala, buko ra kina yain," kumento pa ni Gope.

"Ni-ong buko yain ay siguradong haplay ray ra ikaw pagkatapos," nagguguyang bisaya ni Toto, pagkatapos et itsa et pol, " kung minsan ngani ay nagkakasuntukan pa."

"Reli yangey kita. Pareho yang rang mainom. Asing roto pa," sabat ni Tang Estoy.

"Siyempre kung roto kamo nainom, ay makita ra ka asosasyon ag ka makikinabang ra ay mga Bantoanon," rason pa ni Magnon.

"Imaw ra ngani."

Kag grupo ni Bokbok ay medyo nasadyahan. Tamang gador, maramo nak mga miyembro ka inra puydeng maikag roto sa baylihan kada uyaey sinra gipakarugay. Usang tagay yang ay lumibawoy sinra para makahuhanra sa pagpagto ninra sa baylihan.

Natapos gihapon kag pusoy-dos kag mga hapon-haponey. Nag-paindi si Tang Estoy dahil asapuyon kuno nida kag ida asawa ag anak nak roto anay gikatuyog sa inra mga maguyang sa San Juan. Pumauliey ra si Toto ag sa Gope. Si Boy ay nabilin, nakapwesto sida sa madyongan.

Pauliey si Eding. Imaw ra si Boknoy.

Kinagabhia-an ay nagtitipon ray kag mga magkakaamigo roto gihapon sa bayay. Mga bag-ong kaligos. Habang inghuhuyat kag iba ay katong iba ay nagtatanor-tanor roto sa uya katapusang madyong. Kag iba ay puat ray et ginulo. Uya narugay ay guminaney gihapon.

Si Leo ay nabilin. Maaray pa sida. Uya sida nakaaray dahil sa gulo et kag mga naglipas nak oras. Siyempre medyo naghipos-hiposey. Makikitang nag-aaray si Leo, sa pagrayom et gab-ing ingpapakatuyog et kag tunog et mga madyong nak ing-uukay.

Pay et tahapon yang. Pay uya pa narurugay nak buhi kag Lardizabal para sa mga Bantoanon. Pay et kag uno yang nak nakabakay et bayay si Tang Estoy sa Cainta. Roto gituna nak mawagit kag pugar nak kato et mga Bantoanon.

Kag mga tawo sa Lardizabal?

Cum laude nak nagtapos si Leo ag ngasing ay asa States, nagbabaoy et doctorate. Si Angki ay nagtatrabaho sa San Miguel. (Paka-loyal talaga.) Si Eding nak nagtuturo sa Romblon ay nakapangasawa et mangigisrang Romblomanon. Si Boknoy ay nakatapos ra gihapon ag nagtuturo ngasing et Industrial Arts sa usang eskuylahan sa Batangas. Si Dodong nak CPA-yey ay kahim-ongey.

Si Boknoy ay asa Banto-on, nagkagawad yangey dahil an-om nak tuig ay uya pa nakakatapos. Si Ago ay nagsuyor sa seminaryo habang si Bokbok ay na-recruit nak preacher et mga fundamentalist.